Hyena’s bevallen door een pseudopenis

De gevlekte hyena's in de Leeuwenkoning worden afgeschilderd als gemene hulpjes van Scar, maar misschien zijn ze gewoon gefrustreerd door de moeizame paringen met hun dominante vrouwtjes. De vrouwelijke hyena’s zorgen namelijk voor best wat moeilijkheden door de unieke anatomie van hun voortplantingsstelsel.

De vloek van de pseudopenis

Wie op basis van geslachtskenmerken het verschil wil zien tussen mannelijke en vrouwelijke gevlekte hyena's, kan zich blind staren. De clitoris van de vrouwtjeshyena's is namelijk uitgegroeid tot een smalle buis, de pseudopenis. Die ‘neppiemel’ kan tot wel 18 cm lang en 2,5 cm breed zijn!

De pseudopenis dient voor urineren, paren en zelfs bevallen! Multifunctioneel, maar vooral enorm onhandig. Er moet geen tekening bij gemaakt worden dat het geboorteproces dan ook extreem pijnlijk is. Stel je maar voor dat je welpen van 1 kilogram moet persen door een smalle buis. Soms scheurt de pseudopenis bij de eerste bevalling, wat niet alleen pijnlijk is maar ook risico’s op infecties met zich meebrengt. De smalle doorgang leidt ertoe dat ongeveer 65 tot 70% van de eerstgeborenen sterft bij de geboorte en 18% van de moeders overleeft hun eerste bevalling niet! Ter vergelijking: het sterftecijfer bij vrouwen in de middeleeuwen lag rond de 1-3% per bevalling. Ondanks deze moeilijke start, worden vrouwtjes na hun eerste bevalling vaak wel succesvoller in het baren van gezonde welpen.

Paring bij hyena’s is ook complex: het mannetje moet zijn penis in een lastige positie brengen om toegang te krijgen tot de pseudopenis van het vrouwtje. Hyena-dating vergt dus niet alleen charme, maar ook acrobatiek. Hierdoor oefenen jonge mannetjes maandenlang voordat ze succesvol kunnen paren. 

Ondanks deze moeilijkheden behoren gevlekte hyena's tot de meest succesvolle carnivoren in Afrika.

Het nut? Vrouwtjes aan de macht!

Dan rijst de vraag waarom ze in hemelsnaam zo’n pseudopenis hebben. Dit unieke kenmerk is waarschijnlijk het resultaat van complexe sociale en hormonale factoren.​

Met vrouwelijke hyena’s wil je alleszins geen ruzie. In tegenstelling tot de meeste zoogdieren staan vrouwelijke hyena’s aan de top van de sociale hiërarchie. Ze zijn tot 10% groter dan de mannetjes en domineren zowel de jacht als hun mannelijke tegenhangers. Tijdens de zwangerschap geven dominante vrouwtjes hun foetussen hoge doses van het hormoon androgeen, wat hen agressiever maakt en hun overlevingskansen vergroot. Misschien had Scar dus beter vrouwelijke hulpjes genomen…

De pseudopenis kan een rol spelen in deze sociale structuur, mogelijk door het vergemakkelijken van dominantiegedrag en het verminderen van agressie tussen vrouwtjes. Bovendien heeft het vrouwtje volledige controle over de paring en kan ze ongewenst sperma verwijderen door simpelweg te urineren. Bij hyena’s heerst dus een matriarchaat waarin vrouwtjes de touwtjes stevig in handen hebben. Dit voordeel in de sociale structuur van de groep weegt blijkbaar zwaarder dan de nadelen van de moeilijke bevalling.

Pseudopenis in de Maak: zonder mannelijke hormonen?

De extreme ontwikkeling van de pseudopenis bij hyena’s is een bijzonder staaltje biologie. Hoewel hormonen zoals androgenen en oestrogenen in de baarmoeder invloed hebben, blijkt uit onderzoek dat de basisvorming ervan verrassend genoeg niet afhankelijk is van mannelijke hormonen. Wetenschappers ontdekten dit door vrouwelijke hyenafoetussen medicijnen te geven die deze hormonen blokkeren – en toch groeide hun pseudopenis vrolijk verder!

Dit fenomeen is niet uniek voor hyena’s. Ook bij mensen en muizen kunnen delen van de penis zich vormen zonder dat mannelijke hormonen daar de leiding over nemen. Dit wijst erop dat er nog andere, mysterieuze genetische en hormonale krachten aan het werk zijn. Wat die precies zijn? Dat is nog niet helemaal duidelijk, maar één ding is zeker: dit bijzondere proces begint al vroeg in de ontwikkeling en volgt z’n eigen, unieke weg.

Uniek of toch niet?

Hoewel enkele andere diersoorten, zoals bepaalde soorten molratten en lemuren, ook een vergrote clitoris hebben, is geen enkel ander zoogdier bekend waarbij de clitoris zo sterk op een penis lijkt en daadwerkelijk functioneert als geboortekanaal. Dit maakt gevlekte hyena’s biologisch uitzonderlijk.

Kortom, gevlekte hyena's zijn fascinerende dieren met een van de meest complexe voortplantingssystemen in het dierenrijk!

Drachtige gevlekte hyena met een pseudopenis. Bron: Drea et al. (2008)