Zinkflora: de rebelse plantenclub die Heavy Metal aankan

Zinkviooltje (Viola lutea susp. calaminaria)

Alle organismen hebben metalen nodig om te overleven, maar in hoge concentraties zijn metalen zoals zink, cadmium en lood meestal giftig. Maar dan zijn er toch badass-planten die een beetje rebelleren en zich van die zware metalen niets aantrekken. Deze metallofyten kunnen door slimme trucjes hoge concentraties metalen verdragen.

Het gele prinsesje en andere leden van de heavy metal-fanclub

Het prinsesje van de metallofyten in ons land is het zinkviooltje (Viola lutea susp. calaminaria)!

Iedereen kent wel viooltjes, je kan ze in alle kleuren en maten kopen in tuincentra om ze op de vensterbank te laten pronken. Maar viooltjes zijn ook te vinden in onze wilde natuur, hoewel kleiner en subtieler. Het zinkviooltje is niet alleen het icoon van de heavy metal-fanclub in ons land, het is ook niet te verwarren met andere soorten met haar geel kleedje. Je zou het lieflijke bloemetje alleszins niet als rebel aanrekenen. Zinkviooltje is niet de enige zinkliefhebber, er bestaat namelijk een select plantenclubje: de zinkflora. Naast zinkviooltje wordt de club o.a. vertegenwoordigd door zinkboerenkers (Noccaea calaminare) met witte bloemen, zinklepelblad (Cochlearia pyrenaica) eveneens met witte bloemen en het roze Engels gras (Armeria maritima subsp. halleri). Zinkflora is trouwens uniek voor het laaggelegen West-Europa. We mogen daarbij trots zijn op onze gele rebel, want zinkviooltje komt wereldwijd alleen maar voor tussen de regio Luik en Aken!

Security guards, afleiders en uitzweters

Zinkflora komt dus typisch voor waar metaalertsen zoals zink, lood en cadmium aan de oppervlakte komen. Andere planten en bomen kunnen die hoge concentraties niet aan, waardoor de zinkflora zijn kans schoon ziet. Een zeer kleine hoeveelheid zink hebben planten wel nodig om goed te kunnen groeien. Een klein beetje meer is echter giftig. Het neemt dan in de cellen de plaats in van belangrijke stoffen als calcium, natrium en kalium. Naast vergiftiging sterven de planten dus ook aan verhongering. Maar de één zijn dood is de ander zijn brood. Zinkflora heeft verschillende strategieën ontwikkeld om dit metaal onschadelijk te maken:

• Zinkviooltje is kordaat en probeert de metalen van bij het begin buiten te houden. Als de metalen aankloppen bij zijn wortels doet hij niet open. Hij doet dat met de hulp van schimmels die aan zijn wortels zitten en als security guards dienen.
• De zinkboerenkers is meer gastvrij en de metalen mogen wel binnenkomen. Maar ze worden zo opgeslagen dat ze niet meer giftig zijn voor de planten. Dit gebeurt door ze snel op te nemen in de vacuole (een blaasje gevuld met vocht), waar ze eigenlijk geen kwaad meer kunnen. Dus de ongenode gasten welkom heten, maar ze dan als de bliksem begeleiden naar de logeerkamer, zodat je zelf ongestoord voor tv kan hangen.
• En Engels gras doet het zoals de Engelsen op vakantie: het uitzweten. Engels gras scheidt het teveel aan opgenomen metalen uit via speciale klieren. Er is trouwens ook een kustvorm van Engels gras dat geen metalen maar zout als specialiteit heeft. Het teveel aan zout wordt op dezelfde manier uitgescheiden. 

Het is dus niet zo dat zinkflora daadwerkelijk zink nodig heeft, maar ze zijn aangepast waardoor ze zink tolereren. Dat voordeel zorgt ervoor dat ze terrein winnen ten opzichte van andere planten die dat niet kunnen. Het is zoals een feestje met popliefhebbers waar alleen heavy metal wordt gedraaid. De gasten rennen gillend weg, tenzij ze oordoppen hebben en dan als enigen kunnen genieten van de chips en nootjes. 

Van ice queen tot cultuurliefhebber

De zinkflora is waarschijnlijk een relict uit de laatste IJstijd. Europa bestond toen voornamelijk uit een toendra-vegetatie, met enkel lage plantjes. Maar toen het weer warmer werd, kwamen er opnieuw bossen en werden deze lage plantjes verdrongen tot ze enkel nog noordelijker en in alpiene gebieden voorkwamen. Maar ook waar er veel metalen in de bodem voorkwamen konden geen bossen groeien en daar konden de lage metallophyten eveneens van profiteren. Zinkflora heeft eigenlijk een gemeenschappelijke voorouder met die andere laagblijvende plantjes van toen en vertoont sterke gelijkenissen met toendravegetaties zoals we die vandaag kennen uit berggebieden in Scandinavië en de Alpen. Het zinkviooltje is dan ook een ondersoort van het geel viooltje, dat voorkomt in de Alpen. Zinkviooltje is dus een rebelse ice queen van weleer. Misschien heeft Within Temptation hier hun inspiratie vandaan gehaald voor hun gelijknamige metal-liedje?

De uitbreiding en verspreiding van zinkflora in België gaat terug tot de Romeinse tijd. Toen werden in zinkmijnen zoals in Kelmis en Plombières (geen toevallige namen) metaalertsen gewonnen. Tijdens de grootschalige exploitatie kon de zinkflora uitbreiden op de plaatsen waar mijnafval werd gestort en langs overstromingsgebieden van de rivier de Geul die het zink in zijn slib meevoerde. Zinkflora is dus ook gelinkt aan cultureel erfgoed door het historische mijnverleden.

Mijnbouwers en schoonmakers

Onder de metallophyten bestaat ook een subgroep die metalen verzamelen alsof het ‘likes’ zijn op sociale media. Dat zijn de zogenaamde hyperaccumulators die hoge concentraties metalen opstapelen, zoals zinkboerenkers met zijn logeerkamers. Die hyperaccumulators zijn omwille van verschillende redenen interessant voor ons. Allereerst worden sommigen hiervan gebruikt om de grond op een natuurlijke manier te reinigen van zware metalen (fytoremediatie). 

De hyperaccumulators zijn niet alleen goede schoonmakers, maar kunnen in sommige gevallen ook ingezet worden als mijnbouwers (fytomining). Er zijn bijvoorbeeld planten die heel gericht nikkel uit de bodem opnemen. Nikkel is een erg gewild metaal voor onder meer de lithiumbatterijen in elektrische auto’s (ca. 50 kilo in 1 auto!). In o.a. Griekenland wordt muurschildzaad (Alyssum murale) geteeld als natuurlijke nikkelmijner. Duurzame mijnbouw is dan misschien toch mogelijk?

Spot ze zelf!

Als je zelf zinkflora wil spotten, het is het moment! De voormalige zinkmijn van Altenberg in Kelmis is de moeite waard! Je kunt deze site bezoeken langs een wandelpad met infoborden, dat vertrekt aan de parking aan het begin van de Casinostrasse (knooppunt 57). Met tapijtjes van gele, rebelse, ice queen prinsesjes: de zinkviooltjes! Ook het aangrenzende hellingbos is de moeite waard met zijn voorjaarsbloeiers. Zie een wandelroute in onderstaande link. Je kan ook zelf een route samenstellen via de aanwezige knooppunten. En wie weet, wordt je ondertussen ook heavy metal fan. Ik houd het voorlopig wel bij de plantjes.